14
Эгин орогу болуп калган. Карыялар «быйылкыдай эгин чыгып көргөн эмес» деп жүрүүчү. Бирок чанда бир болбосо, элдин көбү бирдемеге алагды болуп тургандай, апийимден бөлөк жумушка баштагыдай баспайт. Апипийм — кайда болсо пул. Эл муну жакшы билет. Мындан башка жумушка кирүүнүн ордуна элдин көбү жоого аттанчуудай ат жаратып минип, ээр токумун жабдып, айбалта, найза жасатып, күн-тун дебей чакылдатып, усталарды узантып жаткан сыяктуу.
Бая күнү да бирөөнүн:
— Не бар, не жок, даяр болуп туруш керек. Замандын түрү жаман...— деп отурганында да бир мандем бар өңдөнгөн эле.
Кыдырма, Беккул, мен үчөөбүз тышка жатчубуз. Бүгүн күндөгүдөн эртелеп:
— Тургула,— деп бирөө жабуусун сыйрып кетти. Ыксыраган ширин уйкудан эрксиз ойгонуп кетип, уйпалактап, көзүбүздү ачсак, жер билинер-билинбес агарып келе жаткан экен. Биз ашыгып кийинип, бирден кокозону белибизге байлап, камынгыча бирөө жол баштап, жогору карай жөнөп да калды. Апийим кыштактын башында, жолдун боюнда. Күндө жанынан өтүп жүрүүчү бир кара үйгө жете бергенде, алдыбызда бара жаткан Көчкүн:
— Бас ой! Ок, кибиреген атаңдын көрүлөр! — деди бизге бир жеринен эсесин кетирип койгондой.
— Ичибизден кырмачыбыз Айылчы менен Түлөбай деген жигит. Сүт жакшы чыккан күнү булардын ар бири эки чыныдан (эки жарым кадак) алат. Айылчы — арамза неме, кээде Кыдырма менен менин кокозомду8 карап коюп:
— Алганың ушул элеби? — деп суракка ала берүүчү. Бул биздин кыра албагандыгыбыздан эмес, кымтып алдыбы деп, шек уруп айтканы. Мындайга көнгөндөр апийимди жалбыракка ороп туруп, ычкыр кашатына катып алат. Же кетип баратып, солдун арасынан бир жерди болосоп туруп таштай салат. Бул көбүнчө кытайлардан калган адис дешчү. Бирок Кыдырма экөөбүз мындай кылбайбыз.
Апийимди жалган түшкө чейин кырдык. Түштө үйгө келсек Солто менен Абийир (анын агасы) кечээтен берки апийимди жыйнап, эки жың, үч жыңдан кылып таңып, тактанын алдына кулатып жаткан экен. Апийим мындай көп болорбу. Бая бир түнү кыштоодон ороо казып, үч пуддай апийимди дагы көмгөн. Бирок бизге көрсөтпөйт. Апийим көмүшкө келгенде, же бир өз ара жашыруун сөз кылышмак болгондо, бизге:
— Силер бара тургулачы,— дей салышат.
Бир күнү кечинде дагы баягы үчөөбүз тышта, отко картошка салып коюп, кемегенин жанында отурат элек. Үчөөбүздүн тең көйнөгүбүз апийимге чылап алгандай сарала болуп, каңырсып турат. Үстүбүзгө жуккан апийим, чимкиригин үнөмү жеңине сүртүп жүргөн жаш баланыкындай болуп, какачтанып катып калган.
Биздин ылдый жагыбызда, бир үйдүн үзүгүн сыйрып алып, бир эки катын кийиз жамап отурган. Ары жактан ийик ийирген бир катын келип кошулду. Акырын гана күңкүлдөп, бирдемени кобурап отурушат. Ары жактан келген катын, бир убакытта кыштоонун артында тартак-тап, саржан салып жүргөн замчыларды карап алып (алар орус эле):
— Ушулар келип жер ченегенден бери жарыбадык. Жылдан-жылга тегеректин баарын кууруп эле келе жатат айтор...— деди.
— Бу жерден бизди дагы бир жакка оолатат экен деп жүрүшөт го,— деди кийиз жамап жаткандын бири.
— Апей, койчу! Ушуну менен кыштообуздан үч жолу которду эми...
— Анысын ким билсин. Бая күнү бирөө «бу жерге дагы мужуктар келип түшмөк болуптур» дегенден улам айтам...
Алардын сөзүн коюп, биз өзүбүзчө кеттик. Кыдырма бир кезде Кызыл-Кыя жактагы карагайлуу, бийик тоону карап алып:
— Бүгүн түндө качпайлыбы? — деди мага.
Бул биздин көптөн берки жашырын сырыбыз эле. Вирок качкан менен анда баргандан жыргабай турга-нымды, андан калса Элебестин «мына, баягы желмогуз дагы келди» дей турганын ойлоп, мен убада бериштен баш тарттым. Кыдырма ач талаада калган жаралуу жандай муңайып, чыгыштагы тоону дагы бир карап алды да, бир аз ойлонуп калып:
— Силер качпасаңар койгула, мен качам,— деди.
— Сага эчтеме эмес, биз барсак Элебес жакшы көрбөйт,— дедим мен.
— Мында кайсы чекең ысып отурат? Же таманыбызды тындырбаса, же бир уйку бетин көрбөсөк. Үстүңдү карачы, ушинтип жүрүп чирип өлөбүзбү? — деди көйнөгүнүн жеңине катып калган апийимди ушалап коюп.
Бир себептен качсамбы деп да ой кылдым. Мындагы мен эш тутканым Жыргалаңда орустун малын багып турган бир кыргыз бар эле. Былтыр ошондо мал багып үч айдай жүрүп келгем. Мен качып барганда көп болсо ушуга берер деп ойлондум. Мага бул Солтонукунан алда канча жеңил көрүндү.
Биз ушинтип отурган убакта, Айылчы тышка чыгып, бизге жакын жерге келип, саара кылып туруп жатып:
— Атакөйү, жамандардын эчкиче бөлүнүп алып отургандарын! — деп кекээрдүү, какшык күлкүсүнө салып жымыйып койду. Менин көзүмө буларга биз күнөөлүү иш кылып жатканыбыздай көрүндү.
Убадасына жетиптир, бир күнү эртең менен туруп жатсам — Кыдырма жок. Жаткан ордунун жылуусу көп кете элек экен. Буга карап, мен таңга жуук туруп кетсе керек деп жорудум. Бирок артынан түшкөн куугунчу шордууну куткарбаптыр. Күн шашке ченде, бирөө алдына салып алып, биз апийим кырып жаткан жерге өкүр-түп айдап келди. Кыдырманын көз жашы салаа-салаа болуп ыйлап жүрөт. Бизге жакындай бергенде, айдап келе жаткан кишиси:
— Сенин атаң Ырай эмес — мен. Бас ылдам! — деп камчы менен желкеден ары түртүп жиберди.
Алар келе жатканда Айылчы мага жаман көзү менен алайып:
— Мынабу жамандар кеңешип туруп качырса керек,— деди. Артынан — силер менин кулумсуңар. Силерге кожоюн мына мен! — деп өзүнүн төшүн көрсөттү.
Бир айдан кийин Элебес келип, Беккул экөөбүздү учкаштырып алып кетти. Апийим тилими бүтүп, эми биздин анча керегибиз деле жок болуп калган. Мен да жарытып жумушка баспай жана баягыда «Кыргыздан солдат алат» деген кабар аскарлап алып, «эми заман кандай болор экен» деп, элдин санаасы бир жерге токто-бой калтылдап турган убагы эле. Анын үстүнө «Солдат бербесе падыша уруш чыгарат экен, айылга солдат чыгарып, элди кырат экен...» деген өңдүү кептер бир жак-тан тарап кеткен. Бул убактарда ат жаратып минип, айбалта, найза жасатып, элден элге чабарман жибертип, кабар алып, күн мурун күтүнүп жаткан жерлер да болду. «Убаданы бир кылып, бар жерди текши кабарландырып туруп бир күнү кирели» деп камынып жаткан элдер бар экен деп да угулуп жатты.
Мен эң артына учкашкамын. Эңишке келгенде эс ала түшүп, өргө келгенде артына шыпырылып кетип барам. Күн бешим ченде жолдо, карагайдын арасында бир жалгыз үйгө түштү. Эркеги жок экен, үйдүн катыны бизди кош көңүлү менен тосуп алып, отко чай койду. Элебес тааныш экен. Экөө кобурашып отурат...
Ушундан жарты сааттай убакыт өтпөй, күтпөгөн жер-ден алыстан, айкырык-өкүрүк менен келе жаткан топ кишинин жалаңкычтай, ачуу дабышы чыгып калды. Үйдүн катыны менен Элебес сөздү коё коюп, өңдөрү бир заматта кубулуп, делдейе калышты. Жабыла тышка чык-тык. Биздин маңдайыбызда, токой аралап кеткен жалгыз аяк жолго салып, тебетейин булгалап, үстү-үстүнө камчыланып, кыйкырык-өкүрүк менен кетип бараткан бирөөнү көрдүк. Токойдун биз жак четиндеги бал челектин жаны менен бир топ малды чаңдатып айдап жана бир топ адам өттү.
Элебес, карагайдын ачыгына чыгып, аңды-дөңдү карабай чапкылап кетип бараткан элге карай:
— Ой, эмне? — деп дабышынын барынча унчукту. Ашыгып бараткан элдин эч кимиси жооп берген жок. Берегинде бир, алдындагы койго шашып баратып, арты-нан кууп келе жаткан койчуга караган карышкырдай алактап, кетип бараткан бирөөнү көрүп, Элебес дагы жаңкыдай кыйкырып, иштин жөнүн сурады эле, ал:
— Падыша менен кыргыз урушуп калды! — деди да буйдалбай чаап кете берди. Бар укканыбыз ушул.
Ушинтип мындан бир нече мүнөт мурун жайбаракат жаткан дүйнө заматта бүлүнүп, чакчалекей түштү да калды.
Биз үйдүн чайына күтпөй аттанып кеттик. Күн батарга жакын Кызыл-Кыяга жакындаган кезде, тору бышты-сын энтиктирип, Бейшемби алдыбыздан чыкты. Ошондон бизди баштап алып, калың токойго салып, кайра төмөн карай алып кирип кетти. Бул убакта түн кирип калган. Баягыда биз отун алуучу калың токойду аралап, күңүрт тартып үн-сөз жок кетип барабыз. Алдан бир аз убакыт-тан кийин калың токойдун ичинде бир жерден билектей от жарк этип, кайтып өчүп калды. Биз ошону карай тарттык. Барсак баары биздин үй-бүлө! Башариндин чоң, кызыл бээси менен карагер кунаны жүрөт. Айраң каласың... Элебес менен сүйлөшүп жатып бир кезде Бейшемби:
— Кызыл-Кыяда жолчулардан жан калган жок. Башарин бүтүн мал-мүлкүн таштап качып кетиптир,—деди акырын гана, бирөөдөн жашырып, кеп уруп отургандай.
Мага көптөн бери сагынып келе жатып, Кызыл-Кыяны көрбөй калганым арман болду. Бабайдын үйүнүн артындагы тектир эсиме түштү. Бул тектир мени далай жубаткан. Ушунун кылда чокусуна жалгыз чыгып алып, эки жагыма карап, менден алда канча төмөн турган Башариндин үйүн көрүп, жер жүзүнөн тандап келип ушул жерге чыккандай, көйкөлгөн, сулуу чөптөрдү теңселтип, жибектей жылып турган таза желге, көкүрөгүмдү тосуп турганымда бир көңүлүм сергип, өзүм сансыз жылдан берки туткундуктан азат боло түшкөндөй болуучу элем. Чарчаган денеме жаңыдан бир кубат кире түшкөндөй сезээр элем.
Тектирдин тескейинде, бир жыбытта жылып аккан булак бар. Ушул булактын түбүндө отуруп алып далай жолу ойлонгонмун. Кэзде үйдөгүлөр урушуп жаныма кайгы батканда өзүм атайы жалгыздап, ушул жакка кетип калар элем. Ушул тектирден караганда тээтиги Каркырага кетчү жакты, алыстан бүлбүлдөп турган Түп-түн көпүрөсү анын күнгө чагылышып, быжырап турган сайма жыгачтары көпүрөнүн үстү менен кербендер чубап, узун тартып, акырын гана каалгып жылып, өтүп бараткан өгүз арабалар, андан ылдый Чоң Булактын оозундагы Василийдин жаркыраган үйү, мен уй кайтарган жерлер, Башариндин Ак-Сайдагы бал челеги, Бабайдын чөп чабышы, мен чөмөлө тарткан ой, Серкенин кашаасы, Кыдырма болуп ышкын терчү чоң күңгөй — баары да саналып, көрүнүп туруучу.