2
Төшөктөн турганыма бир айдай болгондон кийин, бир күңү таенем келип, мени алып кетти. Алмакан эжем али айыга элек. Мен таенемди ээрчип, тышка чыгып баратканда, ал уйпаланып, көзүн жаап калган чачын бир жагына сылап жатып, мага бурулуп, «кетип баратасыңбы? Кош эми» деген кишидей аянычтуу, кайгылуу көзүн муңайтып кала берди.
Бир гана менин кетишим менен үй жеңилдебейт, мен-ден башка чубурган дагы беш жетим бар. Антсе да менин кетишим үйдөгүлөр үчүн оңой олжо эмес.
Таятамдыкы Чоң-Таштан кырк чакырымдай ары — Кең-Сууда. Таятам чоң бай, бала-бакыралуу, алты уулу бар; алтоо тең четинен дүркүрөп байып келе жаткан.
Таенем мени балчайган, чоң курсак тору бээге учкаштырып алып, үйүнө кечкире келди. Мал кызуу төлдөп жаткан кез. Биз барганда быкпырдай көп койду саап болуп, агытып жаткан экен. Кой саап жаткан бир ак жуумал келин:
— И, энем келди,— деди бизди көрө коюп. Тосмо суудай мемиреген жазы, жумшак кечте, кыжылдаган сансыз кой аралашып, чаржайыт чуркурап, уйлар музоосун издеп мөөрөп, жер суунун тынчын алып, кечки тунук абаны экилендирип, айлана кайнаган күүгө толуп турду. Жалгыз молодой жымжырт жерде өскөн адам, мына бул жерден экинчи бир дүйнөнү көргөндөй болдум.
Бир топ күндөр өттү. Жакын айылдарга барып, бал-дары менен аралашып, аз күндө үйүр алып кеттим.
Бир күнү эртең менен таенем келинине айтып, бир кичине көнөчөккө мага айран куйдуруп берди да:
— Бар, кагылайын, козу кайтарып кел. Үйгө жиберүүчү болбо,— деди.
Таенем көзү бажырайган, балпайган, чоң кара байбиче. Чекесинин так ортосунда чоң меңи бар. Таятам жетимишке чыгып, былтыр өлгөн. Анын күмбөзүн тургузабыз деп он чакты кишиге кыш куйдуруп жаткан экен.
Айымжан таежеңем «киш-киш» деп козуларды айда-шып, короодон узатышып салды. Жер жайнаган жаш козуларды жогору карай айдап, мен кете бердим. Колумда узун чыбык. Кийин калгандарын сайып койсом, кээ бири туйлап кетет. Жашы мени менен тең — Курманбай таякем кызык көрүп, ээрчип чыккан. Бир аз ойноп жүрүп, эриккен кезде кайра кетип калды.
Козуларды жайып олтуруп, айылдан абдан узаган кезде, бир кырдан ашырып таштадым да, өзүм келер жолун тосуп бери жактагы бир дөңсөөгө көнөчөгүмдү коюп, олтура кеттим. Кызык көрүнөт: көнөчөктү улам айландырып, карай берем. Козулар бадалга кирип кетип тын-чып калган кезде чокоюмду чечип жайып таштап, алдыма тонумду жая салып, жата кеттим. Айланамда көп караан жок, мына мында гана Сарыбай байдын баласы куш салып, тамаша жасап жүрөт. Сарыбай — байлыгы-нан бүтүн көл өрөөнүнө, андан калса казактын Албан элине түгөл маалым болгон адам. Ошондуктан «Сан жыл-кылуу Сарыбай» деген атка конгон.
Бала береги борчук ташка келгенде, колундагы кушун бир сагызганды көздөй шилтеп жиберди да, чылк күмүш менен жабдылган атын шарактатып, төмөн карай кирип кетти. Андан жогору карасам, тээтиги бир алыскы чоку-да, жалгыз койчу, салмак менен гана созуп, озондоп, кырдан ашып баратат.
Ошентип туруп, көрбөй калыпмын, менин ылдый жагымдагы каптал менен, жүзгө жакын козу дүркүрөп агып, төмөн карай кирип бараткан экен. Шашкан бойдон, дүнүйөмдүн баарын олтурган жеримде калтырып, ала-сала куюндап, мен да жөнөдүм. Ээлигип алган ойноок козулар ошондон үркүп отуруп кой короого барып бир эле токтоду. Аларга жетпей калып, орто жолдон кай-тып келе жатсам, калганы дагы жамырап, жүрүп калган экен. Аларды тосконум жок, «эми болоору болду го»,— дедим да жайына коё бердим.
Эртеси дагы ушундай жайып чыктым. Күн ачык, ылдыйтан козу жайып бир бала келди. Бою менден чоң эмес, кийими жакшы, бутунда өтүк, баркыт шымы бар. .Колунда меникиндей көнөчөк. Экөөбүз козуларды кошуп жиберип, жогору жайпатып олтуруп, чоң беттеги калың табылгыны аралатып жибердик. Козулар табылгыга сиңип-сиңип кетишти. Өзүбүз бери жакта калып, бийиктен таш жарыштырып, ойной баштадык. Мен эки сапар ашырып ыргыттым.
— Ордуңан жылбай ыргыт,— дейт бала.
— Сен да жылбай ыргыт!
Күн ысый берген кезде оюнду таштап, көнөчөгүбүзгө келип, айран ичтик. Аны бая жалбырак менен көлөкөлөп кеткенбиз. Бала көнөчөктөн обочороок чөгөлөп алып, түтүк корулдатып ойноп ичти да:
— Сен дагы ушинтип ич, жакшы болот,— деди.
— Жөн эле ичем,— деп мен түбүнөн көтөрүп алдым. Ошол мүнөттө топ козу бөлүнүп алып, жүрүп калды.
— Тос тигини,— деди бала чөгөлөп, айран ичип жатып.
— Тоспоймун, ал сенин козуң,—дедим мен. Бала мага жакындай түшүп, бетимден аткып алчудай тикирейип келип, каршыма тура калды да:
— Эмне, атаңдын көрү, тентиген кул! — деди. Мен да тилимди тарткан жокмун:
— Атаңдын сени көрү.
— Арам кул, кимдин үйүндө жүрөсүң? Кайтарган козуң кимдики? Элиң кайда?..
Ошентти да мени жакадан алды. Мен да жакалап, жооп бердим. Бир сапар күрөшө кетип, ит жыгылыш болуп, будаланып кайра турдук. Ал бир кезде жакамды коё берип, ары кетип калып, издеп жүрүп, былжыраган бир түрү суук кара куртту чубалжытып, чөпкө кыпчып келди да:
— Мойнуңа салам,— деп жогору көтөрүп мага сунду. Ал келип жеткиче мен даярданып алып:
— Жакын жолобо, болбосо атырылтам,— деп тегеренип туруп алдым...
Бешимден өтө бергенде козуларды жамыратып айдап келдим. Топ киши кубалап козуларды көгөндөп болгончо кырдан аша коюп койлор да келип калды. Жаш тууган койлор козуларын жоктоп чуркурап, заматта жерди жаңыртып жиберди.
Короону тегеректей конгон төрт-беш үй бар. Башкы дардайган чоң ак үй менин таятамдыкы. Кой келери менен ар кайсы үйдөн идиштерин көтөрүп, бирден-экиден болуп, эрине баскан келиндер чыгып келди.
— Бол эми, бат-бат кармап жибер,— деди Айымжан таежеңем мага.
Менден башка да кой саадырып жүргөн бир тобу бар. Аралай кубалап, кой кармап жүрөбүз. Үч-төрт койду саадыргандан кийин, көпүрөгө келген эшектей кыйык бир кара токтуну кыйкылдатып, зорго жетелеп келди. Мындай арам болорбу, саанчыга желини жаңы тие бер-генде атып кетип, мени дыргаяктатып, алып жүрүп бербеспи. Өлбөй тирүү куткарбаймын деген немедей мойну-нан салаалаган колумду чыгарбай, тери шымды калдыратып, өлөрмандыкка салып, мен да жүрүп отурдум. Ошентип баратып, бир кезде жыңайлак бутумду курч туягы басып кетти эле сазайымды тартып, отура калдым. Койдун чыласына кесилип жүргөн бутум чатырап, канап кетти. Жакын жерде кой саап олтурган бир катын:
— Байкушту жаман басып алды ээ,— деди мени аяган кишидей, короонун башында, дүйнөнүн баарын көзү менен чолуп отурган таенем, менин жаңкымды көрүп калып:
— Теги, томаяктын баласына мал ошондой келет тура,— дегендей болду. Бул сөзү мага араң угулду. Мен секеңдеп, аксап барып, андан башкасын кармап келдим. Кой саадырып турсам, таенем жаныма келип, бутактуу кыпкызыл табылгы таягын оң колуна бош таянып тура калды да, менин үстүмдү айландыра карап алып:
— Ырысы жок, тонуңду эмне тыттырып алгансың?— деди.
— Бая Сасбактын баласы ала качып жүрүп ушинтип койду,— дедим мен койдун мойнунан кармап туруп, көгөндөгү козуларды карап калып.
— Ырысы жок, оюнду эмне кыласың? Сага ким жамап берет?
— Ойногон эмесмин. Менин козумду тоспойсуң деп, өзү келип тийишти,— деп улуюп жерге карадым.
— Ырысы жок, ырысы жок киши ошондой болот! Таенемдин сөөктөн өткөндөй заар тили менен сыйлап
туруп, үстүмдү бүтөп бергенинен, антпей жылаңач койгону жеңил көрүнүп турду. Ачуулангандан эки сөзүнүн бири «ырысы жок». Бул сөз энчиме басылгандай, көбүнчө мага жумшалчу. Ал Курманбайга канчалык ачууланса да бир айтып көргөн эмес. Ошон үчүн мен «ырысы жок» жалаң томаяктар үчүн гана бүткөн сөз болсо керек деп ойлочумун.
Жаңкы бала экөөбүздүн тарыхыбызды таенеме, Курманбай жеткирсе керек. Бөлөк киши айткан жок, билем. Ал айтканы бышык болсо, мени мактабасына көзүм жетет. Экөөбүз башынан өчпүз. Мен жокто таенемдин колтугуна кирип алып, көр-жерди жамап көбүн өзүнөн кошуп, мени бүлдүрүп, жамандай берчү.
— Малды буту менен тээп жиберет экен,— деп арзыбаган немелер менен жамандап жатканын да бир укканым. Мал тепкен кишини таенем жек көрчү...