18
Он үч күн дегенде Суу-Ашуунун берки бетине түштүк. Көк-Теректен чыккандан бери же кадимки казак, кыргыздын шоңшойгон боз үйлөрүн же бир таранчылардын дүкүйгөн багын көргөн жок элек. Бияк андай эмес. Али жетпегенибиз менен алыстан мунарлап, карарган бактар, шаарлар көрүнө баштады.
Бир секиге чыга бергенде, туура маңдайда дүкүйүп турган бир бакты көрсөтүп, Элебес:
— Тээтиги көрүнгөн Кулжа,— деди.
Бирок биз Кулжага киргенибиз жок, ал ары жакта калды...
Бир күнү кечке жакын, Калжат деген бир таранчынын (уйгурдун) кыштагынын жанына келип кондук. Ара-да бир чоң сай бар. Жүктү түшүрө элек жатып мен Бек-кул менен Эшпайды ээрчитип алып кыштакты көздөй жөнөдүм. Жакындап барганда кеңешип туруп, көчөлөрдү сыртынан бөлүп алдык.
Мен адегенде бир узун көчөдөн баштадым. Жети-сегиз үйдөн тиленип, экөөнөн кур чыктым. Көчөнүн орто жеринде бир чоң короого кирип баратсам, ойноп жүргөн бир кичине бала мени көрө коюп, жүгүрүп үйүнө кирип кетти. Ары жактан бирөө:
— Ким уу? — дегендей болду эле:
— Тиламчы,— деди бала. Көз бакырайган бир кара катын ички үйдөн чыгып келип, эшигине туура тура калды да:
— Нема? — деди, менин максатыма түшүнүп турса дагы. Мусаапырлыктын барып турган муңдуу кейпине түшүп, салбырап:
— Ата-энем жок жетим элем. Кайыр сурап жүрөм...— деген болдум.
Ал мени ошол жерде туруп тур деп буйруп коюп, өзү кайра кирип кетти.
Ошол замат алакандай бир сынык нан алып чыкты да, караңгыда кошкурган аттай көзү коркунуч тартып «этим бир жерине тийип кетпегей эле» дегендей менден обочо туруп, колун сунду. Сурап келгеним колума тийген соң, жолго түштүм. Ал менин карааным жоголгуча артымдан карап турду.
Экинчи үйдөн эчтеме албай чыктым. Ал турмак:
— Сен уурусуң,— деп киргизбей дарбазасын тарс эт-тире жаап жиберди. «Мен өңдүү бирөө келип бирдемесин алып жалкытып койсо керек» дедим ичимден жүрө берип. Бир топ ары барганымда, туура жагымдан бир ит жүгүрүп келип, чаңкылдап үрүп, тегеренип туруп алды. Анын артынан жана бирөө келет. Бул экөөнү көргөндөн кийин ар кай жактан үрүп чыга берип, көбөйүп кетти. Бирок баары бирдей батым эмес, кээ бирине калп эле жер сыйпалап тап берип койсоң алдакайда жоголот. Бир кара дөбөт ыргыткан ташты барпактап, кууп кетет да жеткен жерине арс этип, бир каап алып кайра келет.
Кендир мүшөктөн тиккен көйнөгүмдүн белин курчанып алгамын. Тапканымды жылаңач койнума тыга берем. Бу жерге бизден мурун да тилемчилер көп келе берип, элин тарытып койгон экен. Муну мен башкы бир-эки үйгө киргенден эле байкагам. Ошентсе да кечинде үйгө келгенде карасак, үчөөбүздүкү бир кыйла нан. Үйдөгүлөр тамак ичпей бизди күтүп отурган экен. Бурмаке сүйүнүп кетип:
— Мына, оокат кылат деген ушул,— деди биз кирип барганда.
Үчөөбүз жыйып келген нанды бир үйлүү киши чай менен ичип, өзөк жалгап алдык.
Бу жерден көчкөндөн кийин Дардамты, Ачаноку, Жалгызсай шаарларын басып, күндөрдүн күнүндө Кет-мен деген жерге келдик. Кеч курун болучу. Сай өрдөп барып бир тоонун арасына кондук. Күн жылып көк чыгып калган кез. Арып чарчап келген кишилер, келер менен ары-бери камтып, бирдеме ууртамыш болдук да жата кеттик... Түн кыска. Бир кезде кобур-кобур эле бир дабыштар чыгат. Бирөөлөр ыйлап отургандай... Мен ойгонуп кеттим. Таң атып калган экен. Менден башкалары баары туруп алыптыр. Бир тобу коломтону тегеректеп алып, күйөрман адам өлгөндөй шолоктоп ыйлап отурат. Таң калдым. Элебес:
— Э каранкүн! Уйкуң келсе бизди ойготуп койбойсуңбу? — деп ушуну кайра-кайра айтып, Жанымжанды жемелеп отурат.
Мурдун быр эткире чимкирип коюп:
— Же бир элге чендесекчи кокуй! Каран талаада калат деген ушубу? — деп Бурмаке мындан бетер шолоктойт.
Баарынан жемелеп айтып жаткан сөздөрү Жанымжанга гана тийип жаткан өңдөнөт. Ал демейде мындай жемеге туруп берчү эмес эле. Бу жолу «күнөө менде, өлтүрсөңөр мына турупмун» деген кишидей башын жерге салып, унчукпай гана жер чукуп отурат. Бар болгону жаңыдан көзүмдү ачып окуяга түшүнө албай жаткан мени көрүп:
— Тур! Кайсы ырысыңа жатасың!— деп мени үстүмдөгү жабууну булкуп жиберди.
Түшүндүм. Түндө жалгыз уйду ууру алып кетиптир! Короону Жанымжан кайтарган. Ал бир кезде бала эмизем деп үйгө кирип бешикти таянып туруп, ошол бойдон үргүлөп кетиптир. Төө кирип кетсе көрүнгүс бир кабак-тын үстүнө конгонбуз. Эшиктин алдынан бир аттаса кабакка кирет. Жакында кылтыйып жаткан уурулар Жанымжан үйгө кирер замат чечип жөнөптүр. Ал үйгө таңга жуук киргем дейт. Уйду жөн эле кабак ылдый күчкө салып, сүйрөп, кеткен окшойт: изи баскан малдыкындай эмес, жаанда дыргаяктап кеткен немедей эшилип калыптыр.
Бейшемби Кетменге чейин издеп барып келди. Кет-мен шаары биз конгон жерден отуз чакырымдай жер эле.
— Бир уйдун изин бир калың токойго кийрип жиберип, таппай калдым,— деп келди.
Кечээ жолдон көчүп келе жаткан бир тууганыбызга кошулуп алганбыз. Бүгүн эки үйүбүз бирге көчмөк. Булар менен көлгө чейин бирге бармакпыз! Бирок Бейшемби издеп барып келгенден кийин, бизден түңүлүп алар көчүп кетти. Жалгыз үй калдык! Ошондо чоң-кичине дебей, коломтону тегеректей отуруп алып, мүрзөнүн башында өкүрүп жаткандай жабыла үн салып, күңгүрөнүп бир кеткен экенбиз... Жалгыз гана Бейшемби үн да, сөз да жок мелтиреп отуруп алды.
Жалгыз уйдан айрылган соң, бир-эки күндөн кийин үй ичибизди Кетменге алып барып сатып жиберип, идиш-аякты жалгыз тору атка жүктөп, калганын өзүбүз көтөрүп, жөө жалаңдап биз да чубадык.
Дагы бир күнү Добун деген дунгандын бир кичине кыштагына келдик. Апийим отоосу болуп калган кез. Эки-үч күн өргүү болуп, бу жерден жумуш таап алдык.
Бир күнү, түш ченде жумуштан бошоп келип, баарыбыз үйдө отурат элек. Бир кезде Бекдайыр иним сопсоо туруп эле колунда кармап турган аягын кармаган бойдон шылк этип отурган жеринде кулап кетти.
— Ой, карма тигини! — деди, Бейшемби чочуп кетип. Бурмаке «Ай ушуну сен эле кылдың го» дегендей шек-түү көзү менен Жанымжанга карады. Мен да ошондон шек урдум. Көп бүлөдөн кутула жадап жүргөн Жаным-жан, муну кылбайт деп да болбойт.
Бекдайыр мүрт кетти. Аны алып барып кыштактын баш жагындагы бир жерге төмпөйтө салдык. Жедеп түгөнүп, соолуп калганбы — эч кимдин көзүнөн кылайып жаш да чыкпайт...